Speech Crowdsourcing: Η τελευταία ευκαιρία να καταγραφούν ξεχασμένες γλώσσες, όπως η αρχαϊκή ελληνική

Η πρωτοβουλία, με επικεφαλής την καθηγήτρια Ιωάννα Σιταρίδου από το Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ, συμβάλλει στη Διεθνή Δεκαετία των Ιθαγενών Γλωσσών του ΟΗΕ (2022-32), η οποία στοχεύει «να επιστήσει την παγκόσμια προσοχή στην κρίσιμη κατάσταση πολλών αυτόχθονων γλωσσών και να κινητοποιήσει ενδιαφερόμενα μέρη και πόρους για τη διατήρηση, την αναζωογόνηση και την ανάδειξή τους».

Το Romeyka πιστεύεται ότι έχει μόνο μερικές χιλιάδες γηγενείς ομιλητές στην περιοχή της Τραπεζούντας, αλλά ο ακριβής αριθμός είναι δύσκολο να υπολογιστεί. Το Romeyka δεν έχει σύστημα γραφής και έχει μεταδοθεί στις περιοχές μόνο προφορικά. Η απουσία μηχανισμών υποστήριξης για τη διευκόλυνση της μετάδοσης μεταξύ των γενεών, το κοινωνικό-πολιτιστικό στίγμα και η μετανάστευση, το κάνουν πολύ δύσκολο. Ένα υψηλό ποσοστό φυσικών ομιλητών στην Τραπεζούντα είναι άνω των 65 ετών και όλο και λιγότεροι νέοι μαθαίνουν τη γλώσσα.

Η πρόσφατα εγκαινιασμένη τρίγλωσση πλατφόρμα Crowdsourcing Romeyka ( https://crowdsource.romeyka.org/ ) προσκαλεί τα μέλη του κοινού από οπουδήποτε στον κόσμο να ανεβάσουν ηχογραφήσεις της ομιλίας του Romeyka.

«Το Speech Crowdsourcing είναι ένα νέο εργαλείο που βοηθά τους ομιλητές να δημιουργήσουν ένα αποθετήριο ομιλούμενων δεδομένων για τις υπό εξαφάνιση γλώσσες τους, επιτρέποντας ταυτόχρονα στους ερευνητές να τεκμηριώσουν αυτές τις γλώσσες, αλλά και παρακινώντας τους ομιλητές να εκτιμήσουν τη δική τους γλωσσική κληρονομιά. Ταυτόχρονα, δημιουργώντας ένα μόνιμο μνημείο τη γλώσσα τους, μπορεί να βοηθήσει τους ομιλητές να επιτύχουν την αναγνώριση της ταυτότητάς τους από άτομα εκτός της κοινότητας του λόγου τους», είπε η καθ. Σιταρίδου, η οποία μελετά το Romeyka τα τελευταία 16 χρόνια.

Το καινοτόμο εργαλείο έχει σχεδιαστεί στο Χάρβαρντ για την Επιστήμη των Υπολογιστών, από τον κ. Matthew Nazari, ο οποίος είναι ομιλητής της αραμαϊκής γλώσσας. Μαζί ελπίζουν ότι αυτό το νέο εργαλείο θα ανοίξει επίσης το δρόμο για την παραγωγή γλωσσικού υλικού σε ένα νατουραλιστικό περιβάλλον μάθησης μακριά από την τάξη, αλλά βασισμένο στην καθημερινή χρήση, την προφορικότητα και την κοινότητα.

Για να συμπέσει με την κυκλοφορία της πλατφόρμας, η Σιταρίδου αποκαλύπτει σημαντικά νέα ευρήματα σχετικά με την ανάπτυξη και τη γραμματική της γλώσσας σε έκθεση στην Ελλάδα:

Στα σημαντικότερα ευρήματα της Σιταρίδου συγκαταλέγεται το συμπέρασμα ότι το Romeyka κατάγεται από τα ελληνιστικά ελληνικά και όχι από τα μεσαιωνικά ελληνικά, καθιστώντας το ξεχωριστό από άλλες νεοελληνικές διαλέκτους. «Η Romeyka είναι αδερφή, παρά κόρη, των νεοελληνικών», είπε η Σιταρίδου, Μέλος του Queens’ College και καθηγήτρια Ισπανικής και Ιστορικής Γλωσσολογίας στη Σχολή Σύγχρονων και Μεσαιωνικών Γλωσσών και Γλωσσολογίας του Cambridge. «Ουσιαστικά αυτή η ανάλυση ανατρέπει τον ισχυρισμό ότι τα νέα ελληνικά είναι μια μάλλον απομονωμένη γλώσσα».

Συνεργαζόμενη με τις τοπικές κοινότητες, ιδιαίτερα με τις γυναίκες ομιλητές, η ομάδα έχει συγκεντρώσει τη μεγαλύτερη συλλογή δεδομένων ήχου και βίντεο που υπάρχουν, τα οποία συλλέγονται μονόγλωσσα και ανέρχονται σε περισσότερα από 29 GB δεδομένων  και έχει συγγράψει 21 δημοσιεύσεις με κριτές. Μια ταινία YouTube για την επιτόπια εργασία της Σιταρίδου έχει λάβει 723.000 προβολές μέχρι σήμερα.

Γραμματική και μια νέα φυλογένεση για τα ελληνικά

Η ανάλυση της Σιταρίδου για τον αόριστο Romeyka είναι βασική. Όλες οι άλλες γνωστές σήμερα ελληνικές διάλεκτοι έχουν σταματήσει να χρησιμοποιούν τον αόριστο που βρίσκεται στα αρχαία ελληνικά. Όμως, στα Ρωμέϊκα, ο αόριστος συνεχίζεται και η Σιταρίδου έχει παρατηρήσει αδιαμφισβήτητη απόδειξη ότι αυτός ο αρχαίος ελληνικός αόριστος μπορεί να χρονολογηθεί στα ελληνιστικά ελληνικά λόγω της διατήρησής του σε μια δομή που απαρχαιώθηκε από τους πρώιμους μεσαιωνικούς χρόνους σε όλες τις άλλες ελληνικές ποικιλίες, αλλά συνέχισε να να χρησιμοποιηθεί στο Romeyka ενώ υφίσταται επίσης μια διαγλωσσικά σπάνια μετάλλαξη σε ένα αρνητικό στοιχείο.

Τα ευρήματα έχουν σημαντικές επιπτώσεις στην κατανόησή μας για την εξέλιξη της ελληνικής, επειδή υποδηλώνουν ότι υπάρχουν περισσότερες από μία ελληνικές γλώσσες στο ίδιο επίπεδο με τις ρομανικές γλώσσες.

Ιστορικό πλαίσιο και νέοι χώροι εργασιών πεδίου

Οι ρίζες της ελληνικής παρουσίας στη Μαύρη Θάλασσα είναι βουτηγμένες σε μύθους: από το ταξίδι του Ιάσονα και των Αργοναυτών στην Κολχίδα, στις Αμαζόνες. Αλλά αυτό που γνωρίζουμε είναι ότι οι Έλληνες άρχισαν να εξαπλώνονται γύρω από τη Μαύρη Θάλασσα περίπου από τον 6ο αιώνα π.Χ. Οι Ίωνες ίδρυσαν τη Μίλητο, η οποία, με τη σειρά της, ίδρυσε τη Σινώπη, η οποία, τελικά, αποίκισε την Τραπεζούντα. Στον Πόντο, η γλώσσα των πρώτων Ελλήνων αποικιστών της Τραπεζούντας ήταν η ιωνική ελληνική της Σινώπης.

Τον 4ο ^αιώνα π.Χ., το πέρασμα του στρατού του Μεγάλου Αλεξάνδρου συνέβαλε στη δημιουργία ενός άλλου ελληνόφωνου κέντρου, στα νότια του Πόντου, στην Καππαδοκία. Πιθανόν από την Καππαδοκία να έχουν εξαπλωθεί και τα ελληνικά προς τα βόρεια προς τον Πόντο.

Ωστόσο, η καθοριστική φάση για τη διεύρυνση της ελληνικής γλώσσας φαίνεται να είναι ο εκχριστιανισμός. Οι κάτοικοι του Πόντου ήταν από τους πρώτους προσήλυτους και αναφέρονται στην Καινή Διαθήκη. Η μονή Σουμελά ιδρύθηκε το 386 μ.Χ., περίπου 20 χρόνια αφότου η περιοχή υιοθέτησε επίσημα τον Χριστιανισμό. Η πτώση της Τραπεζούντας από τους Οθωμανούς το 1461 οδήγησε στη φθορά της γλώσσας.

Πρόσφατα, η καθ. Σιταρίδου άρχισε να εργάζεται σε μια νέα τοποθεσία, την Tonya, όπου κανένας άλλος ερευνητής δεν έχει φτάσει ποτέ, μόνο για να αποκαλύψει σημαντικές γραμματικές διαφοροποιήσεις μεταξύ των κοιλάδων που υποδηλώνουν διαφορετική έναρξη εξισλαμισμού. Σε μια δημοσίευση, που θα εμφανιστεί σύντομα, υποστηρίζεται ότι τόσο η σύνταξη όσο και η γραμματική Tonya εμφανίζουν διαφορετικά μοτίβα και επομένως διαχρονική ανάπτυξη από την ποικιλία Çaykara.

Το 1923, οι ελληνόφωνοι του Πόντου αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα μέρη τους, ενώ οι ρομέικες κοινότητες στην περιοχή της Τραπεζούντας παρέμειναν στην πατρίδα τους. Από το 1923 και μέχρι πολύ πρόσφατα οι δύο κοινότητες ομιλίας αγνοούσαν η μία την ύπαρξη της άλλης.

Διατήρηση των γλωσσών κληρονομιάς και γιατί έχει σημασία

Η Σιταρίδου έχει χρησιμοποιήσει την έρευνά της για να ευαισθητοποιήσει το Romeyka, να τονώσει τις προσπάθειες διατήρησης της γλώσσας και να ενισχύσει τις στάσεις. Στην Ελλάδα, για παράδειγμα, η Σιταρίδου εισήγαγε ένα πρωτοποριακό νέο μάθημα για τα Ποντιακά Ελληνικά στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, καθώς ο αριθμός των ομιλητών της ποντιακής ελληνικής επίσης μειώνεται.

«Η αύξηση του καθεστώτος των μειονοτικών και γλωσσών πολιτιστικής κληρονομιάς είναι ζωτικής σημασίας για την κοινωνική συνοχή, όχι μόνο σε αυτήν την περιοχή, αλλά σε όλο τον κόσμο», είπε η καθ. Σιταρίδου. «Όταν οι ομιλητές μπορούν να μιλούν τις μητρικές τους γλώσσες, αισθάνονται ότι «βλέπουν» και έτσι αισθάνονται πιο συνδεδεμένοι με την υπόλοιπη κοινωνία· από την άλλη πλευρά, το να μην μιλάνε τις γλώσσες κληρονομιάς ή μειονοτικών γλωσσών δημιουργεί κάποια μορφή τραύματος που στην πραγματικότητα υπονομεύει την ενσωμάτωση που η γλωσσική αφομοίωση υπερηφανεύεται για την επίτευξη».

Το έργο που χρηματοδοτείται από το AHRC σχετικά με την τεκμηρίωση μιας εξαιρετικά απειλούμενης γλώσσας, της Πορτογαλικής Σρι Λάνκα, μεταξύ των κοινοτήτων στη βορειοδυτική Σρι Λάνκα. Η Σιταρίδου θα τεκμηριώσει και θα αναλύσει τη manja , τη μόνη εναπομείνασα γλωσσική και πολιτιστική έκφραση της αφρικανικής κληρονομιάς για αυτές τις κοινότητες.

Η έκθεση Romeyka ( http://www.romeyka.org/mohaexhibition/index-en.html ) λειτουργεί στο Ερευνητικό Κέντρο MOHA στην Καβάλα, Ελλάδα, από τις 29 ^{Μαρτίου} έως τις 28 ^{Απριλίου} 2024.

Η έκθεση στοχεύει να δημιουργήσει περαιτέρω προβληματισμούς σχετικά με τις κληρονομιές που απειλούνται με εξαφάνιση, τις κατακερματισμένες και κοινές ταυτότητες και τη συλλογική μνήμη, καθώς και να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε καλύτερα την πολυγλωσσία, τις τοπικές εμπειρίες, τις ιστορίες μεταξύ των γενεών συνύπαρξης και μετατόπισης, τους διασπορικούς εαυτούς και την απώλεια γλώσσας και εναλλακτικές λύσεις.